Հայերեն գրավոր աղբյուրներում վաղ խաչի ձևի կամ տեսքի որևէ մանրամասնում չկա: Թե ինչպիսի արտաքին տեսք ունեին դրանք և ինչ չափով էին արտահայտում այս կամ այն խորհրդաբանությունը, մի խնդիր է, որ հնարավոր եղավ լուծել քրիստոնեության առաջին դարերում խաչի ընդհանրական գաղափարաբանության ու պատկերագրության վերականգնման և հայկական համապատասխան նյութերի համեմատական քննության միջոցով: Նոր կտակարանում արդեն առկա են քրիստոսաբանության առաջին փորձերը` մեկնաբանելու նոր ուսմունքի գերագույն խորհուրդը կազմող խաչելությունը որպես փրկագործություն ու հաղթանակ: Սակայն դրանք ներածական ակնարկներ էին` առանց խաչի սրբազան գործառույթի հստակ սահմանման և նրա արտաքին կերպի որևէ նկարագրության: Անտիկ աշխարհում խաչելությամբ մահապատիժը համարվում էր ծայրահեղ պատժի ամենաստորացուցիչ ձևը: Խաչի, որպես ամոթալի մահվան գործիքի այս ընկալումը կիսում էին և վաղ քրիստոնյաները, և հարկ եղավ բավականին երկար ժամանակ, մինչև որ այն հաղթահարվեր: Ընդունված պիտի համարել այն կարծիքը, որ մինչև Կոստանդիանոս Մեծը խաչը համարվում էր սպանության ու անարգանքի գործիք և որպես քրիստոնեության խորհրդանշան կիրառվում էր եզակի դեպքերում, այն էլ` ի լրումն այլ խորհրդանշանների: Բնութագրական է, որ 4-5-րդ դդ. խաչի գաղափարաբանության առաջին մշակողների` հավատացյալներին ուղղված ամենակարևոր հորդորներից մեկն էլ այն էր, որ այլևս պետք չէ° ամաչել խաչն ընդունելուց ու երկրպագելուց: Լայնածավալ քարոզչության շնորհիվ խաչը արագորեն վերածվեց քրիստոնեական ինքնության բացարձակ նշանի` նրանով էր սկսվում, ընթանում և ավարտվում ցանկացած միտք, ծես և գործ: Խաչի պաշտամունքի ժողովրդականացման և խաչքարի առաջացման մեջ կարևոր դեր խաղաց նաև Հայ եկեղեցու առաձնահատուկ խաչապաշտությունը: Խաչքարի առաջացման և նրա հանդեպ ժողովրդական ակնածանքի հիմքերից մեկն էլ Հայաստանի նման լեռնային երկրում առանձին կանգնած կամ բնական միջավայրից ինչ-որ բնութագրով առանձնացող ժայռի, լեռան և ի վերջոª ուղղակի քարի պաշտամունքն էր:

Վաղքրիստոնեական արվեստում խաչի պատկերագրության ձևավորման սկիզբ է համարվում Կոստանդիանոս Մեծի տեսիլքը ¥312թ.¤, որը հիմք հանդիսացավ մենագրային ¥քի-ռո¤ և նրա հետևությամբ` հավասարաթև կամ այսպես կոչվող հունական խաչի պատկերագրության պաշտոնականացման համար: Խաչի զարդարուն և կենացծառային գաղափարաբանությունն ու պատկերագրությունն էլ կապվում է Կոստանդիանոսի մոր` Հեղինեի կողմից խաչափայտի գյուտի հետ, որից էլ ծագում է ձգված համամասնություններով կամ լատինական խաչը:
Քրիստոնյա Հայաստանի ամենահին փաստագրված խաչերը մենագրային խաչերն են` ներառված դափնեպսակի մեջ, շրջապատված հավատացյալների հոգիները խորհրդանշող աղավնիներով և տեղադրված այգային-դրախտային միջավայրում: Սակայն Հայաստանի վաղմիջնադարյան արվեստի համար ավելի բնորոշ են շրջանի մեջ առնված շառավղաձև լայնացող թևերով հավասարաթև խաչերը, որոնք լայն տարածում ստացան թե° որպես առանձին կանգնած խաչակիր կոթողի տեսակ, թե° հոգևոր զանազան կառույցների քանդակային հարդարման մանրամաս: Արդեն ամենավաղ օրինակներից սկսած խաչի արևայնացում-լուսայնացումը համադրվում էր նրա համարյա պարտադիր բուսականացման հետ, ինչն էլ Հայաստանում խաչային հորինվածքների հետագա ծավալման և ի վերջո խաչքարային հորինվածքների առաջացման հիմքերից մեկն էր:

Հայաստանում զարգացման ավելի մեծ հեռանկարներ ունեցավ ձգված համամասնություններով խաչը, որը տարածվեց հավասարաթև խաչերից մի փոքր ուշ` 5-րդ դ. կեսերից սկսած: Դրանք պատկերվում են բարձունքի, աստիճանների, գնդի վրա կանգնեցված, արմավազարդով ու շուշաններով հարդարված, թևերն ու խաչահատումը շեշտվում են ակնաբլթակներով: Այս մանրամասերի իմաստավորումը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ ձգված համամասնություններով խաչը համադրեց խաչի հաղթական ու փրկագործական գաղափարաբանությունը և պատկերագրորեն հանդես եկավ որպես տիեզերքի կենտրոնում` Դրախտային լեռան վրա կանգնեցված կենաց ծառ` հղելով խաչելությունը, բայց և ցուցելով ապագան:
4-7-րդ դդ. մեզ են հասել առանձին կանգնած խաչակիր կոթողների բազմաթիվ օրինակներ: Դրանք կարելի է բաժանել վեց խմբի. քանդակակիր կոթողներ, հուշասյուներ, հուշակառույցներ, առանձին կանգնեցրած խաչեր, բեմերում կանգնեցված քարե խաչեր, ձողաբարձ խաչերը:

Կոթողները, որպես կանոն, ավարտվում էին ծավալային կամ ազատ թևերով քարե խաչով` ամրացված խոյակների կամ էլ խոյակի վրա տեղադրված` քառասյուն գմբեթավոր կառույցի տեսք ունեցող խաչկալների վրա: Երբեմն նրանց պատվանդանները, սյուները կամ խոյակները կրում են խաչաքանդակներ կամ ավելի բարդ խաչային հորինվածքներ: Ծավալային խաչերը ստորին ուղղաձիգ թևի երկարացման շնորհիվ ունեցել են ձգված տեսք, ինչը նպատակ ուներ խորհրդաբանորեն ներկայացնել Գողգոթայում կանգնեցված վերացման խաչը, իսկ գեղագիտորեն` ապահովել մեծ բարձրության վրա տեղադրված խաչի համամասն ընկալումը: Ազատ թևերով խաչերի հարդարանքը ներառում էր խաչի ստորոտից ծագող և մինչև հորիզոնական թևերի ծայրերը հասնող արմավազարդը, խաչահատումն ու թևերի` դեպի եզրը լայնացող հատվածները կլոր փոսորակներով կամ գնդերով հարդարելը և թևերը զույգ բլթակներով պսակելը: Վերջիններս ծագում էին ոսկերչությունից, որտեղ փոսորակները նախատեսվում էին թանկարժեք քարերի կամ ապակու տակ մասունքներ տեղադրելու համար, իսկ բլթակները պատրաստվում էին թանկարժեք քարերից: Հյուսիսային Հայաստանից ծագող ծավալային խաչերը հարդարված են Քրիստոսի և սրբերի նուրբ քանդակներով, շուշանածաղիկներով, հասկաձև զարդով ու վարդյակ-ծաղկեպսակներով:
Ձողաբարձ խաչերը կարելի է բաժանել անշարժ և շարժական տեսակների: Առաջին դեպքում դրանք ունենում են զանգվածեղ պատվանդան, կարճ ձող, երբեմն էլ խաչատակի խոյակ, իսկ մի քանի օրինակներում խաչակիր շրջանը հենվում է զույգ ձողերի վրա: Ըստ երևույթին հենց շրջանի մեջ ներառված ձողաբարձ խաչերն են համարվել Գրիգոր Լուսավորչի ու Տրդատի կողմից կանգնեցված խաչեր: Դրանց մի զգալի մասը պատրաստվել է փայտից, որոշ օրինակներ էլ կամ նրանց առանձին մասեր` մետաղից:

Ծավալային խաչերի կողքին լայն տարածում ունեին նաև խաչային հորինվածքները` քանդակված եկեղեցական շինությունների, կոթողների ու մահարձանների վրա: Այդ հորինվածքները հնարավոր են դարձնում վերականգնել Հայաստանում խաչի ժողվրդականացման գաղափարական և պատկերագրական ընթացքը: Վաղքրիստոնեական քա-րոզչությունը Հայաստանում կարևորում էր ինչպես բանավոր և գրավոր խոսքը, այնպես էլ ՙպատկերը՚: Վերջինս առաջին հերթին ուղղված էր անգրագետ համայնականին և կոչված էր նրա համար խաղալ այն նույն դերը, ինչ-որ ուսյալի համար խաղում էր գիրքը: Հորինվածքների հիմնական նպատակներից մեկն էլ Աստվածային պատմությունն ու կարգը զանազան պատկերագրական թեմաների, կերպարների և խորհրդանշանների միջոցով ներկայացնելն էր: Սակայն ակնհայտ բարդություններ էին առաջանում քրիստոնեության հիմնարար գաղափարիª Քրիստոսի փրկագործական խաչելությունը ներկայացնելու խնդրում: Դժվար էր նորընծա հավատացյալին պատկերագրորեն ներկայացնել խաչված, բայց և հզոր աստծուն: Հիմնարար այս գաղափարը ժողովրդականացնելու համար հայ եկեղեցին ընտրեց ոչ թե ¥Քրիստոսի¤ կերպարը, այլ ¥խաչի¤ նշանը: Սակայն նշանն էլ զուտ տեսողականորեն շատ բան չէր կարող ասել գաղափարի մասին: Մանրամասն քննությունը ցուցում է, որ խաչելության փրկագործական հեռանկարի մատչելի բացատրության համար հայ վարդապետները օգտագործեցին երկրագործ հանրույթին ծանոթ այգային այլաբանությունները. ինչպես որ խաղողն է հնձանում ճզմվելով վեր ածվում ՙանմահական՚ հեղուկի, այնպես էլ Քրիստոս-աստվածը խաչի վրա թափեց իր արյունը ի փրկություն մեղսագործ մարդկության, ինչպես որ թռչուններն ու կենդանիներն են վայելում խաղողուտը, այնպես էլ արդար հավատացյալներն են վայելելու Քրիստոսի խաչելության հետևանքով սպասվելիք երկնային դրախտը. կամ էլ` Քրիստոսի ուսմունքն ինքնին նման է խաղողուտի, իսկ Քրիստոսը` խաղողի, և այդ ուսմունքը յուրացնելով է, որ բացվում է դեպի դրախտ տանող ճանապարհը: Արդյունքում վաղ խաչային հորինվածքները ձեռք բերեցին այգային-խաղողային պատկերագրություն. խաչը պատկերվում է որպես նոր կենաց ծառ, որը կամ աճել է խաղողի այգում, կամ ինքն է սկիզբ տալիս խաղողի որթերին կամ էլ իր վրա է կրում Քրիստոսին, նրա ուսմունքն ու հետևորդներին խորհրդանշող ողկույզները: Խաչի դրախտային-այգային-խաղողային այս կերպարն էլ դարձավ խաչքարային հորինվածքի հենքը:

Ի տարբերություն վաղմիջնադարյան զանազան կոթողների, որոնք բաղկացած էին պատվանդանից, սյունից, խոյակից ու ծավալային խաչից, առաջին խաչքարերը, որպես կանոն, միակտոր ուղղաձիգ տափակ սալեր են: Վաղ-միջնադարյան կոթողների շարքում հնարավոր չէ առանձնացնել որևէ մի տիպ, որը ծավալային լուծման առումով խաչքարի համար կարող էր անմիջական նախօրինակի դեր խաղալ: Վաղմիջնադարյան խաչային հորինվածքները` հիմքում ունենալով մի դեպքում շրջանի մեջ ներառված հավասարաթև խաչը, իսկ մյուս դեպքում` ձգված համամասնություններով խաչը, համապատասխանաբար ստանում էին մոտավոր շրջանաձև, կամ ուղղանկյուն ուրվագիծ: Ընդ-որում, խաչի կենացծառային ընկալումների հետևանքով տարածման ավելի մեծ հեռանկար էր ցուցաբերում վերջին տարբերակը: Ծավալային առումով խաչքարի ձևավորումն սկսվում է խաչային հորինվածքի տեղադրման համար հարմար մակերես ունեցող բնական անմշակ ժայռաբեկորից, հին կոթողից ¥վիշապ կոթող, մենհիր, ֆալոս, ուրարտական կոթող, արտաշիսյան սահմանաքար, վաղմիջնադարյան կոթող¤, կլոր, ձվաձև սալից կամ շինաքարից և ավարտվում կանոնավոր կամարաձև կամ ուղղանկյուն սալի վերջնական ձևավորումով: Հորինվածքային առումով, ամենաառաջին խաչքարերն արդեն իրենցից ներկայացնում են ոչ թե սոսկ խաչանշան կրող, այլ խաչային հորինվածք կրող կոթողներ: Այս իրողության վավերացումը հիմք է տալիս խաչքարի առաջացումը բնութագրել որպես ոչ թե զուտ խաչանշանի փորագրում առանձին կանգնած կոթողի արևմտյան կողին, այլ խաչային հորինվածքի ՙտեղափոխում՚ առանձին կանգնած սալի վրա: Այսու` խաչքարի ծավալային ձևավորման գործում առաջնային դեր խաղաց ոչ թե որևէ տրված կոթողատեսակ, այլ խաչային հորինվածքը:

Տեսադարան